|
|
|
La zoonymie du kisongye
Pour référence:
Gilbert KADIMA BATUMONA-ADI, (2005), Nginyikulu ne Kinyikila kaa meena aa bukwa-nyama kudi Basonge (Zoonymie du kisongye), www.cric.populus.ch
0. MBANGILU
0.1. NTWADIJILU WA CISAMBA CYA BASONGA
0.1.1. Ntwadijilu ne kaleela kaa cisamba
Mu citupa eci netuteeta kwandamuna ku lukonku elu : Basonga mbanganyi ne mbafumina kwepi? Bwa kwandamuna ku lukonku elu netwamba se ntwadijilu ne mfuki wa cisamba cya Basonga udi mwikala ne ngelakanyi ya bungi bwalu kakwena mwaba musunguluka udibu bamba ne anyi bashindika se kubangila cisamba eci bangabanga ne cyoci kwabuluka mu bitupa ne bitupa byaci bidi bimanyika leelu ewu.
Mukalenge De CLerck( ) mu malonga ne mifundu yenda udi ufunda se Basonga mbafumina ku luseka lwa kwinshi kwa Citupa cya buloba cya Afrika mufiika ne badi pamwapa mwa kwikala bana baabu ne Bazuluzulu.
Ku lwenda luseka, Mukalenge Overbeeck( ) udi ufunda se Basonga ndelanganyi ya umwe muntu uvwa ubikidiibwa diina dya Kasongo ne uvwa usomba mu musoku uvwa paawu ne diina edi dya Kasongo.
Amu pa bwalu ebu, Mukalenge Samain ne Mukalenge D. Westerman( ) badi bafunda paabu ne bashindila se Basonga mbafumina ku mutu wa provense wa Manyema.
Bu mutudi tumona, kakwena mwaba musunguluka udi mfuki wa cisamba cya Basonga usanganyibwa ne keena mena nansha mumanyika. Kadi mu makebulula ne makonkonona etu adi matufikisha ku dilonga edi, batwambidila ne batujadikila kudi bamwe bamanyi se Basonga ndelanganyi ya NSOMWE ULENGYELE, uvwa usomba mu musoku udi ne diina dya Kabongo, pabwipi ne dijiba dya maayi dya Nsamba. Mulongeshi Ndua Solol( ) udi penda, mu mifundu yenda, ushindika bwalu ebu.
Batungunuka netwamba se diina dya Basonga didi difumina ku ciikadilu civwa naaci bankambwa baa cisamba eci bavwa biikala basonga meenu. Cibidilu eci cidi cishaala too ne ku leelu kudi imwe ndelanganyi ya Nsomue Ulengyele utwafumu kuditeela kumpala eku.
Dimwangala dya Basonga ku luseka lwa musoku wa Kabongo pabwipi ne dijiba dya maayi dya Nsamba, didi dibikidiibwa kudi Basonga sse kwa mulopu ku musengye ne didi Baluba bakwabu babikila Nsanga-lubangu dyenzekela mu bitupa bibidi: citupa cya kumpala cilondela musulu wa Lwalaba ne ciyila ku Manyema. Pasabukileci musulu ewu wa Lwalaba, ciyile kwasa pankaci pa musulu ewu wa Lwalaba ne musulu wa Lomami; citupa ciibidi ku lwaci luseka, ciyile cyoci kwasa pankaci pa musulu wa Lwalaba ne musulu wa Lubilanji panyima pa cimana kushaala mafuku makese ku Nsanga-Lubangu.
0.1.2. Bimwenekelu bya kuulu ne amwe maalu a mu buloba bwabu
Leelu ewu, Basonga badi basanganyibwa mu buloba bwa Republika demokratike wa Kongo, mu provense eyi inaayi: Katanga, Manyema, Kasaayi wa nkesha ne Kasaayi wa mbwelu. - Mu provense wa Katanga, Basonga badi basanganyibwa mu misoku eyi : Kabongu ne Kabalo. - Mu provense wa Manyema, Basonga badi basanganyibwa ku Manyema. - Mu Kasaayi wa nkesha, badi mu citupa cya buloba cya Kabinda ne bobwaba ke badi babikiidibwa ne : Beekalebwe, Belande, Beeneki ne Beena Milembwe. - Mu Kasaayi wa mbwelu, Basonga badi basomba ku Nsapu-nsapu.
Nginyikilu ne kinyikila ka meena a nyama ku Basonga bitudi naabi mu cyalu mwaba ewu, bidi bitangila amu Basonga badi basanganyibwa mu citupa cya buloba cya Kabinda, cidi cyela pankaci kudi misulu ya Sankuru ne Lomami ne cidi ku ntengu yaci inaayi kusanganyibwa Batetela ku mutu, Baluba-shankadi kwinshi, Bahemba ne Bakusu ku nkesha ne Baluba ba Kasaayi, Bakwa-Luntu ne Babindi ku mbwelu.
Citupa eci cya buloba ncinyungulula kabidi kudi meetu ne mpata myalabala ku nseka yaci ne cidi ciikala ne mivu eyi ibidi : eshipu anyi mushipu ne mpeyi anyi mvula. Muvu wa kumpala (eshipu) usombeela mu citupa eci cya buloba ubangisha mu nkaci mwa ngondu wa lwabanya-nkasu ne mwibidi (mpeyi), munkaci mwa ngondu wa cimungu-munena ne ujika pankaci pa mwenji wa lwabanya-nkasu. Mivu eyi ibidi, idi yambika citupa eci cya buloba bisoosa bya mishindu kabukabu bumudi : bisuku bisambakana ne mici mile, mici mipi too ne meetu a kumpenga kwa maayi.
0.1.3. Cididi, bubanji ne misandu ya Basonga
Bunena ne bobobumwa bwa Basonga pa bidi bitangila maalu a cididi ndiiku. Meeku a diloolu onsu ku Basonga, mmamanya bumfumu bwa Mukalenge wa musoku. Yeyewu udi uludika musoku ne dyambulwisha dya bamfumu ba meeku a diloolu onsu.
Ku cimamwenda wa bukalenga kudi Mfumu munena udi ubikidiibwa se YAKITENGYE KIBWE ne mapangadika manena a musoku adi angaciibwa kudi cipangu cisokoma cidi diina se Bukishi .
Bwa bidi bitangila bumfumu menemena, ku Basonga kudi bamfumu mishindu ibidi: Mfumu a nsenga ne Mfumu a bukalenga . Mfumu wa kumpala (mfumu a nsenga) ngwa kaabukulu ne bukalenga bwenda mbwa bumpyanyi. Mfumu mwibidi (mfumu a bukalenga) ngewu udi utekiibwa mu nkwasa kudi Mfumu Ya Kitengye Kibwe ne ntiita anyi milopu yenda. Mudimu wa Mfumu udi wa kulama myanda ya kaabukulu ishila bankambwa, kulongolola ditunga, kusungila bantu ne kubambika bupola.
Bwa kulama bukalenga bwenda, mfumu udi ulonda meeyi ne bijila. Bantu badi ku bukokeshi bwenda badi bamulambula bintu kabukabu bumudi : biseba bya nkashaama ne mibanga ya nzevu.
Bwa bidi bitangila bubanji ne misandu yenzenza bantu, bidi bimpe kumanya se Basonga mbidima ne mbalobi banena. Ku luseka lwa bidiibwa, Basonga basombela badima myenga, mfwanka wa dyamba, nkunda, tumbela, byomba, matala ne bikwabu bikunyibwa kabukabu.
Cikondu cya bukalenga bwa Mfumu LUMPUNGU, cimenga cya Kabinda, civwa ciikala nsangilu munene wa cisalu cya bapika, mibanga ya nzevu ne bimwa byamu bya midimu ya byanza bumudi : myela, nkasu ... bivwabu biikala byenjiibwa kudi bansenda bavwa kabidi bapunga nkanu ya byombu ivwa ne mushinga ne yambulwisha bu lupetu mu disakula.
0.1.4. Biitabataba ne maalu a kaabukulu
Bwa bidi bitangila biitabataba netwamba se Basonga badi ne manga aa makolu ne makolu ne kabidi basombela batendeleela mvidye ya bafwa ne ke bwalu kaayi mbamanya makola aa:
- Ku mutu kwa bantu ne bintu byonsu kudi Efile mukulu anyi Mvidye mukulu, mwena ngulu yonsu ne bintu byonsu bidimu.
- Mu nyima mwa Mvidye mukulu wabu (Efile Mukulu) mudi Mikishi anyi mvidye.
- Panyima pa Mvidye padi Bataatu-kuulu anyi bankambwa badibu batwa mu nyima kudi Bandooshi anyi beena mupongu badi makolu abibi : beena masende ne beena bukishi .
- Kunyima anyi kwinshi kwa makola onsu aa kudi manga makolu ne makolu pamwa ne makola makwabu masokoma.
0.2. CYENA BWALU
0.2.1. Kasungwila ne kiipacila kaa dilonga
Cyena-bwalu cya dilonga dyetu cidi : Nginyikilu ne kinyikila kaa meena a bukwa-nyama ku Basonga. Dilonga edi didi dibwela mu myanda misanga idi itangila manyinu ya myakulu idi bantu bakula. Meena atudi tulonga nginyikilu ne kinyikila adi mu mwakulu wa cisonga ne dilonga dyetu didi difundibwa mu ciluba, umwe wa ku myakulu minena mitangalaji idi yakudiibwa mu Republike Demokratike wa Kongo.
Dilonga edi ne cyena-bwalu cyadi mbisungula bwa ngenyi eyi isatu:
- Kusungila bumpyanyi bwa bankambwa beetu, kutancisha ne kuleeja kudi bamanyi, bandongesha-myakulu, bukwa-bisamba bya buloba bujima se mwakulu wa ciluba udi pawu bu myakulu mikwabu minene ya matunga manene ne mashidimuka a Mputu, a Amerika ne a Azi mwakanyina bwa kumwangalaja ne kutancisha manyinu ya bantu.
- Manyinu wa nginyikilu ne kinyikila kaa meena aa nyama keena mwanji kumanyibwa ne kushikulujiibwa bikola bitambe mu bisamba bisanga bya Afrika mufiika. Malonga a manyinu ewu acidi ku ntwadijilu kwawu ne dijinga dyetu mwaba ewu ndya kudisanga ne aba bonsu badi balonga ne benza makebulula pa manyinu ewu.
- Bamana kudisanga nanku, lungenyi lukwabu lwatuvwidi bwa se tufunda dilonga dyetu edi mu mwakulu wa ciluba bwa se batubadi beetu biikala bavula bwalu batanda beetu babunyi kabeena bamanya ne anyi baakula myakulu ya matunga a mputu nansha.
Lungenyi elu ne kiipacila aka bidi biikala dyandamuna ku mapangadika ne majinga a kutancisha, kusungila ku dijimina anyi ku lufu myakulu ya Afrika mufiika ne kutapa mponda ya dikeba ne disungila bumpyanyi bwa bakambwa beetu, twetu beena citupa cya buloba cya Afrika mufiika.
0.2.2. Nshikidilu ne mikalu ya dilonga
Bumutwafumu ku dimona ne ku dileja kumpala eku, Basonga mbanyi ne buloba bwabu mbunene. Pananku, tudi tumanyisha batubadi beetu se dilonda dyetu ne makebulula adi mbyenjiibwa ne mbishikidila amu pa byota bisanga bya Basonga badi baasa ne badi basanganyibwa ku luseka lwa citupa cya buloba cya Kabinda, mu provense wa Kasaayi wa nkesha ne ki bwalu kaayi batwambidi beetu ba maalu cikondu citubangishile dilonga edi mu cidimu cya 1986 bavwa biikala pabwipi ne bonsu ba mu byota ebi binaayi bya Basonga: Beekalebwe, Beelande, Beeneki ne Beena Milembwe.
0.2.3. Ngenzelu ne mponda ya dilonga
Dilonga edi ncimuma anyi cipeta cya makebulula atubangishile mu ngondu wa kabala-nshipu ka cidimu cya 1986 ku Cimenga cya Lubumbashi ne atutungunukila nawu byangacila ku ngondu wa cimungu-munena too ne ku ngondu wa kabitende ku luseka lwa misoku misanga ya Citupa cya buloba cya Kabinda.
Mu makebulula aa tuvwa balonda ngenzelu mubuubika ne ngenzelu wa dijooja, dibemba ne dilonda pa diiyi pamwa ne ngenzelu wa buludi. Mu ngenzelu wa kumpala (mubuubika) tuvwa twela makonka, biikala ne mumvwiji anyi mutwambulwidi kampanda utuvwa mwakwikala benda nenda bwa kumona lutaatu lwa kubenga kupetangana ku myakulu ya ciluba ne cisonga. Mu ngenzelu wa mwibidi (muludi) tuvwa twela makonka ne byonsu bivwabu batwambila tuvwa tubifunda ne anyi tukwata meeyi abi mu cisanji cyetu cya nkwata-meeyi.
Munkaci mwa makebulula etu tuvwa biikala kabidi tutentekela byonsu bituvwa tumona ne bivwa byenjibwa kudi batwambidi beetu ba maalu ne pashisha tuvwa kabidi twela makonka bwa kushindika ne kukeba dyumvwa dimpe dya maalu onsu avwabu batwambila ne atuvwa nawu dijinga.
Makebulula etu avwa menzeka mu diyukilangana, mu dyelangana dya makonka ne amwa a ku makonka atuvwa beela pa bwalu ebu ngaa :
1) Udiku mwa kututeelela imwa mishipa, nyuunyi, biishi, nyama minena ne mikesa, mikudimuki, milandi iwudi mwa kwikala peeba mumanya meena anyi?
2) Itu miikala mishindu kaayi? Itu idya binganyi ne itu isomba mwaba kaayi?
3) Nganyi upeela miina nyama, nyuunyi ... eyi meena adibu bayibikila leelu aa?
4) Udiku mwa kututeelela bamwa bantu, imwa misoku, misulu, mikuna anyi bimwa bikunyibwa bidi ne meena a nyama anyi?
5) Udiku mwa kutwambila kinyikila ka meena aa a nyama kudi bantu, misoku, misulu, mikuna ... eyi anyi?
6) Udiku mwa kutwambila dyambulwisha didi naadi nyama ne meena ayi miina anyi?
Makonka aa ke avwa matwambulwisha bwa kupeta meena onsu a nyama adi enza nsungambidi wa dilonga dyetu edi. Diina dyonsu dya nyama nditekiibwa mu citupa cya bukwa-nyama idiye ufwanangana naayi ku cifukilu anyi ku nsombelu ne biikadilu bikwabu. Kunyima kwa bamana kuteeka nyama yonsu ne diina dyenda mu citupa cidi cimukumbanyina, tudi benza nsuulakajilu mufoolojikana, mbwena kwamba se tudi tuleeja kutooka mifwema ya diina dya nyama bwa kupeta ngumvwilu wa bitupa byonsu bya diina didi disuulakajiibwa. Ku dyambulwishi dya myanda mikwabu ivwabu batwambila pa nyama ne nyama yonsu ne ku dikeba dya ngumvwilu wa mifwema ya meena aa nyama, tuvwa bafika misangu mivule ku dijandula dya ngumvwilu ne lungenyi anyi kinykila ka diina ne diina dyonsu dya nyama.
0.2.4. Nkosolwelu wa dilonga
Dilonga dyetu ndikosolola mu bitupa binena bisatu: - citupa cya kumpala cidi citangila manyinu wa mwakulu wa cisonga; mu citupa eci, tudi tufunda ne tuvulwija bidi bitangila manyinu wa mwakulu ewu bumudi : mfonoloji anyi dilonga dya mfoneema bumudi maleeta majikuke, macitamana pamwa ne ntendu yawu; Mufoloji anyi dilonga dya mifwema bumudi bibikidilu, mipinganyi ne myaku ya pa mwanda. - Mu citupa ciibidi tudi benzamu nsuulakajilu wa meena a nyama mu dikeba ne dileja kutooka mifwema ne ngumvwilu udi usanganyiibwa mu diina dyonsu didi disuulakajiibwa. - Mu citupa ciisatu cya dilonga dyetu, tudi twakulamu pa bidi bitangila ngiitabilu wa meena a nyama ne bunema bwawu mu cisamba cya Basonga ne tudi, kabidi, tulejamu malela adi naawu manyinu wa meena a bukwa-nyama ne imwa manyinu mishindama ku Basonga.
0.2.5. Ntatu ne makenga a dilonga
Mu makebulula a dilonga dyetu edi tuvwa bapeta ntatu ne makenga kabukabu. Katuyi mwakwabala onsu tuteelaku nangananga lutatu lutupetela mu lwendu lwa makasa ku luseka elu lwa Cimenga cya Kabinda ne misoku misanga idi isanganyibwa pabwipi ne cimenga eci. Tuvwa kabidi bapeta lutatu lwa dipangila dya mfwalanga anyi mpetu ya kufuta ne kusakidila naayi batwambidi beetu ba maalu atuvwa naawu dijinga bwa dilonga dyetu
0.2.6. Bimanyinu, myaku mijikila ne amwe mumvwangana
- ° : mufwema
- nt. : ntendu
- cil. : cileejelu
- M.mj. : maleeta majikuka
- M.mc. : maleeta macintamana
- Mz.muj. : mwanzametu mujinakana
- mul. : mulongu wa cibikidilu cya ... (1,2,3,4 ...)
- / : ntendu muzangama
- v : ntendu mubandi
- ^ : ntendu mupweki
- \ : ntendu mushikama
CITUPA CYA KUMPALA
NSUULAKAJILU MUFOOLOJIKANA NE WA NGUMVWILU
WA MEENA NYAMA KU BASONGA
2.0. MBANGILU NE MAMANYISHA
Bu mutwafumu kudyamba kumpala eku, mu citupa eci cibiidi cya dilonga dyetu, mwanda utudi nawu mu cyalu udi kusuulakaja meena a nyama adi enza nsungambidi wa dilonga dyetu.
Nsuulakajilu ewu, kiipacila kenda nkaa kuleeja ne kupatula kutooka mifwema ne ngumvwilu idi yenza bobumwa bwa diina ne diina dyonsu dya nyama pa bwadi.
Bangabanga ne twetu kwenza nsuulakajilu ewu, bidi bimpe kumanyisha batubadi beetu se, ngumvwilu wa bobumwa bwa diina dyonsu keena mupeepela bwa kujandudiibwa nansha. Pakumona nanku, bwa amwa meena tudi tufila amu biikadilu, bimanyinu bya nyama myena meena ayi.
Netwenza nsuulakajilu ewu bilondeshela bulangama budi bulonda ebu :
- bukwa-nyama minena ne mikesa;
- bukwa-nyuunyi;
- bukwa-nyoka, milandi ne biishi bilandi ne bya masala;
- bukwa-mikudimuki, mishipa ne nyama ya mu maayi.
Mu bulongama ebu, diina ne diina dyonsu didi disuulakajiiba didi ne shifre ibidi wa ku dyabaluma ne wa ku dyabakaji. Shifre wa ku dyabaluma udi uleeja mwaba wa diina adi mu bulongama bwa mulongu mu nsungambidi wa dilonga dyetu ne shifre wa ku dyabakaji udi ufila ne uleeja mwaba wa diina adi mu bulongama bwa nsuulakajilu.
2.1. BUKWA-NYAMA MINENA NE MIKESA
1) Ebalabala / mulonda-ngye (01) : mbaalabaala
°E-balabala
°E - : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-balabala : nteema mujinakana mudyundisha ne udi ufumina ku mwaku wa pa mwanda kubalabala udi mu ciluba umvwija : kubalakana.
°Mu-londa-°N-ie
°Mu- : mwanametu mujinakana wa mulongu wa 3
-londa : nteema mwakukana wa mwaku wa pa mwanda kulonda udi mu ciluba umvwija : kufwana.
Ebalabala mulonda-ngye , nnyama wa cikisu, mudya-minyiinyi; diina edi ndimwinyika kudi Basonga bilondeshela ngiikadilu wa meesu enda adi miikala ajakanangana ne abalakana. Nyaama ewu udi mufwanangana ne ngye udi ubikiidiibwa se nkashaama mu ciluba ku meesu ne mubidi wenda ne ke bwalu kaayi Basonga mbamwinyika diina edi.
2) Kisheesha-ntambwe (05) : cisumpa-ntambwa
°Ki-sheesha-°N-tambwe
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-sheesha : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa mwanda kusheesha udi umvwija : kukwacisha bowa, kucinyisha, kupapisha.
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-tambwe : nteema mujinakana
Kisheesha-ntambwe nnyama usombela kayi muswa kumonangana ne ntambwe mu lwendu lwenda ne usombela umucinyisha, umupapisha padiye utwilangana nenda. Ki bwalu kaayi Basonga mbamwinyika diina edi.
3) Mbashi (06) : mukwa-ngulungu
°N-bashi
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-bashi : nteema mujinakana mufumina ku mufidi ebashi udi umvwija mu ciluba : -a makeji-makeji.
Mbashi nnyama udi ne cibidilu cya wenda amu ne mbashi nenda mikwabu. Diina edi dya mbashi ndimwinyika kudi Basonga bilondeshela mubidi wenda udi makeji-makeji anyi matoba-matoba.
4) Mbo (07) : mbowa
°N-bo
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongo wa 9
-bo : nteema mujinakana mufumina ku mwaku bo udi umvwija mu ciluba bowa.
Mbo nnyama wa cikisu ne udi ukwacisha bowa ku ngikadilu ne byenzedi byenda. Diina edi Basonga basombela badinyiika kabidi muntu wa cikisu ne udi byenzedi bikwacisha bowa.
5) Mbwa (08) : mbwa
°N-bwa
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-bwa : nteema mujinakana.
Mbwa nnyama usombeela ne cibidilu cya kubuluka buubuu ne diina edi Basonga batu badinyiika muntu udi mu ngiikadilu wenda, wenda lwendu kayi dikisha ne kayi usomba kaaba kamwe.
6) Mbushi (09) : mbuji
°N-bushi
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-bushi : nteema mujinakana
Mbushi nyama udi umunyiibwa ku lubanza. Diina edi Basonga batu badinyiika muntu mukaji bwa kuleeja lungenyi lwenda lukesa ne bakaji biina basombela paabu baditaba bwa kuleeja butumika bwabu kudi baabayabu.
7) Mpengye (12)
°N-pengye
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongo wa 9
-pengye : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kupenga udi umvwija mu ciluba : kuumbula, kufukuna, kwimba dijimba.
Mpengye nnyama usombeela ne ciibidilu cya kuumbula anyi kufukuna bwa kukeba byakudya. Pa bwalu ebu ebu, Basonga basombela bamba se : mpengye kadyamba ebondo anyi mu ciluba : Nguluba wa diitu mudi wa mabondo , bwalu nyaama ewu usombela ne ciibidilu cya kufukuna kwinshi kwa mabondu ukeba miji ya kudya. Diina edi ku Basonga badi badinyiika muntu mudyavi anyi mukooya.
8) Mukengye (15) : mukenge
°Mu-kengye
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongo wa 3
-kengye : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kukengye udi mu ciluba umvwija kukenga.
Mukengye nyaama usombela ne ciibidilu cya kukwata nzoolu, ukenga kayi dikisha pakukwata miina nzoolu eyi. Basonga badi beela menji se nyaama ewu udi ukenga mwitu kayi dikisha ne keena ne cyakudya. Ki bwalu kaayi udi upatuka mwitu, uya pambelu wenda ukenguluka ukeba bya kudya. Diina edi didi kabidi diinyikiibwa muntu wa byanza bile, mwimvi, muntu wa zukuzuku, udi utwa eku utwa kwaka kayi dikisha.
9) Mukooko (16) : mukooku
°Mu-kooko
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-kooko : nteema mujinakana
Mukooko nyaama udi mu ngiikadilu wenda umweneka bu mucyoka ne mwikala ne cituunu cikola. Diina edi ku Basonga, basombela badinyiika muntu wa cituunu ne udi ne mutu mukola.
10) Musewu (17) : muzewu, mubwabwa
°Mu-zewu
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-zewu : nteema mujinakana
Musewu nyama wa cikisu ne udi ne mbanga mizongoka. Nyaama ewu usombela ne ciibidilu cya kushipa ne kukengesha mbwa idi yenda ne bilembi mu kuta bwalu udi nyama udi ne lubilu lukola. Pa bwalu ebu, Basonga basombela bamba se : Musewu lukalakasha bambwa anyi muzewu mukengeshi wa mbwa.
11) Ngolo (18) : ngola
°N-olo
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-olo : nteema mujinakana
Ngolo nnyama udi mubidi bikaba-bikaba bifiika ne bya manyi-manyi. Diina edi ku Basonga, basombela badinyiika mukaji wa nshingu mule ne wa manyinga-manyinga.
12) Ngombe (19) : ngomba
°N-ombe
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ombe : nteema mujinakana
Ngombe nnyama munene udi mwa kumunyiibwa mu mbanza kudi bantu. Diina edi ku Basonga, badi badinyiika mukaji mule ne udi ne nyima munene.
13) Ngulube a pashi (20) : nguluba wa pambelu
°N-ulube-a-°Pa-shi
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ulube : nteema mujinakana
-a- : mwaku mutwangaji
°Pa-: mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 16
-shi : nteema mujinakana udi umvwija mu ciluba : lubanza anyi mbelu.
Ngulube a pashi nnyama udi umunyiibwa kudi bantu pambelu anyi mu mbanza yabu. Diina edi ku Basonga, basombela badinyiika muntu mukooya, mudyavi anyi ewu yonsu udi kayi ne mankenda a mubidi mu ndiilu anyi mu ngiikadilu wenda wa ku bantu.
14) Ngulungu (21) : ntola / mbudi
°N-ulungu
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ulungu : nteema mujinakana
Ngulungu nnyama udi mu ngiikadilu wenda kayi usomba anyi ulaala kaaba kamwe. Diina edi ku Basonga, badi badinyiika muntu udi kayi lungenyi.
15) Ngye (22) : nkashaama
°N-ie
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ie : nteema mujinakana
Ngye nnyama udi meesu abalakana ne ajakana, kaayi asomba kaaba kamwe. Nyama ewu ku Basonga udi cifwanyikijilu ne cimanyinu cya bukalenga.
16) Ngyefu (23) : nzevu, kapumbwa
°N-iefu
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-iefu : nteema mujinakana
Ngyefu nnyama wa lukinu anyi nyama a kifiita mudibu bamwamba kudi Basonga. Nyaama ewu Basonga badi bamba se udi cisokomenu cya bamfumu bakaadi bafwa.
17) Nkima (24) : nkima, nsoku
°N-kima
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kima : nteema mujinakana
Nkima nkanyama kakesa ka mwitu ne kadi kabidi mwa kumunyiibwa pambelu kudi bantu.
18) Ntambwe (25) : ntambwa
°N-tambwe
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-tambwe : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kutamba udi, mu ciluba umvwija : kwenda kakuyi dikisha.
Ntambwe nnyama munene, udi mwikala kabidi cifwanyikijilu cya bukalenga ku Basonga. Diina edi badi baditaba kudi bamfumu.
2.2. BUKWA - NYUUNYI
1) Ebata (01) : dibata / mpatu
°E-bata :
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-bata : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kubata udi mu ciluba umvwija kubata, kwenda kwipidika.
Ebata nnyuunyi wa mikolu miipi, udi wenda ubata. Diina edi ndimwinyika kudi Basonga bilondeshela ngiikadilu ewu wa kwenda kubata ne mikolu yadi miipi.
2) Ekudikudi (03) : mukwa-nkuci
°E-kudikudi
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-kudikudi : nteema mujinakana muleepesha
Ekudikudi nnyuunyi udi mufwanangana ne nkuci. Diina edi ndimwinyika kudi Basonga bilondeshela mfwanyikijilu wa mwadi wenda kucikuci.
3) Ekuci (04) : dikuci / nkuci
°E-kuci
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-kuci : nteema mujinakana
Ekuci nnyuunyi mukesa udi mufwanangana ne ekudikudi.
4) Kabemba (06) : mukanku
°Ka-bemba
°Ka- : mwanzametu mujinakana
-bemba : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kubemba udi, mu ciluba umvwija kubemba anyi kubembela.
Kabemba nnyuunyi mwena lukuka ne munyengi. Diina edi ku Basonga badi badinyiika muntu wa byanza bila anyi mwimvi.
5) Kandelendele (07) : kandindi
°Ka-ndelendele
°Ka- : mwanzametu mujinakana
-ndelendele : nteema mujinakana muleepesha ne udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kundala udi mu ciluba umvwija : kulembelela.
Kandelendele nkanyuunyi kakese kasombela mu dibuuka dyaku ne ciibidilu cya kulembelela, kakayi ne kudiku kaya. Ku ngiikadilu waku ewu ke kudi kuukinyikila diina edi kudi Basonga.
6) Kakucikuci (08) : kaamanda-nkuci
°Ka-kucikuci
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-kucikuci : nteema mujinakana mulepesha ne mufumina ku mwaku ewu kucikuci udi cifwanyikijilu cya mwadi wa nyuunyi ewu.
Kakucikuci nkanyuunyi kakesa kasombela ne ciibidilu cya kudila kucikuci. Ku ngikadilu wa mwadi waku ewu ke kudi kukinyikila diina edi.
7) Kapekwa (09) : mukwa-nkwadi
°Ka-pekwa
°Ka- : mwanzametu mujinakana
-pekwa : nteema mujinakana
Kapekwa nkanyuunyi kakesa kadi kafwanangana ne nyuunyi wa nkwadi; Kanyuunyi aka kakeena ne bujitu ne nkapepela ku mabeji adi Basonga babikila ne mpekwa. Ku ngiikadilu wa bupepela ewu ke kudi Basonga bakinyikila diina edi.
8) Kaamuhonda-ngashi (10)
°Ka-°mu-honda-°N-ashi
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
°-Mu- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 3
-honda : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kuhonda udi mu ciluba umvwija : kondola, kupalula, kupawula, kukunya.
°-N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
ashi : nteema mujinakana
Kaamuhonda-ngashi nkanyuunyi kakesa kadi ne ciibidilu cya kondola mu mabwa musombelaku kaasa maswa aku. Kanyuunyi aka katu kabidi ne ciibidilu cya kudya ngaji bikola. Ku ngiikadilu waku wa kukunya ne kudya ngaji ewu ke kudi Basonga bakinyikila diina edi.
9) Kaamusolayi (11)
°Ka-°mu-solayi
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°Mu- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 1
-solayi : nteema mujinakana
Kaamusolayi nkaanyuunyi kakesa bu munu wa cyanza ne kadi misangu mivule kendela pa malobu a maayi padiku kiimana bu disalayi ne kabandila badi pa miina malobu a maayi aa. Ku ngiikadilu ewu ke kudi Basonga bakinyikila diina edi.
10) Kaansakayi (15) : kabotubotu
°Ka-nsakayi
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-nsakayi : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kunsaka udi mu ciluba umvwija : kukebulula, kusaala.
Kaansakayi nkanyuunyi kakesa kadi katamba kwendela mu mbanza pa mwyaba idi bakaji batwa bintu mu binu bwa kukebuluma ne kusaala byakudya byaku ku ebi bidi bimata panshi. Ku ngiikadilu ewu ke kudi Basonga bakinyikila diina edi.
11) Kantole (16) : katende
°Ka-°n-tole
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°N- : mwanzametu mubwikidija wa mulongu wa 9
-tole : nteema mujinakana
Kantole nkanyuunyi kakesa kaa budimu butambe ne kakatu katamba kukwacika mu mateyi. Diina edi ku Basonga, badi badinyika muntu wa budimu ne butalama.
12) Kaanyengele (17)
°Ka-a-°n-iengele
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-a- : mwaku mutwangaji
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-iengele : nteema mujinakana mufumina ku mwaku ewu nyengele udi mu ciluba umvwija : ludibu.
Kaanyengele nkanyuunyi kakesa kadi mwadi waku muswa kufwanangana ne wa ludibu. Ku cifwanyikijilu eci cya mwadi bu wa ludibu ke kudi Basonga bakinyikila diina edi.
13) Kaayuuyu (18) : musabula-nkala
°Ka-a-yuuyu
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-a- : mwaku mutwangaji
-yuuyu : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kuyuuyu udi mu ciluba umvwija : kupuyakana.
Kaayuuyu nkanyuunyi kakesa kadi mwinu mukunze ne kadi keendela ku myelelu ya misulu ya maayi bwa kusabula nkala ne mishipa isombelaku kadya. Diina edi ndikinyika kudi Basonga bilondeshela ngiikadilu waku wa kweyela udi bu wa lutatu ne bu kadi ne luzakalu.
14) Kibangula-nkwakwa (19)
°Ki-bangula-°N-kwakwa
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-bangula : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kubangula udi mu ciluba umvwija : kuumbula.
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kwakwa : nteema mujinakana mufumina ku mfwanyikijilu wa mwadi wa nyuunyi ewu.
Kibangula-nkwakwa nyuunyi usombela ne ciibidilu cya kuumbula biina ne mwinu wenda mu mici bwa kwenza maswa ne padiyi umbula bina ebi mwikala udila kwakwa. ku ciibidilu eci cya kudila kwakwa ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
15) Kidilaanye (20) : cikololu
°Ki-dila-a-nye
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-dila : nteema mwakukana wa mwaku wa pa mwanda kudila udi mu ciluba umvwija : kudila
-a- : mwaku mwaku mutwangaji
-nye : nteema mujinakana mufumina ku mfwanyikijilu wa mwadi wa nyuunyi ewu.
Kidilaanye nnyuunyi udi mwikala udila nye-nye-nye ne ciibidilu eci cya mwadi ewenda ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
16) Kipungulu (23) : cipungulu
°Ki-pungulu
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-pungulu : nteema mujinakana
Kipungulu nnyuunyi udi kwisu kupunga ne udi mwikala upungula padiye udila. Ku ngiikadilu ewu bu wa kwisu kupunga ne ku ciibidilu eci cya kudila bu udi upungula ke kudi kumwinyikila diina edi ku Basonga.
17) Lubula-nkadi (24)
°Lu-bula-°N-kadi
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-bula : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kubuula kumanyisha bwalu bwa dibungama.
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kadi : nteema mujinakana udi umvwija mu ciluba : dibungama
Lubula-nkadi nyuunyi usombela wenda ne maalu mabi a dibungama ne ke bwalu kaayi Basonga basombela bamba se : Lubula-nkadi mukyende wa baashamasende anyi Lubula-nkadi cyenda ne beena mupongu ne beena myoyi mibi, batuminyanganyi ba makenga. Diina edi didi dyumvwija mu ciluba : mukenji wa mabungama . Ku Basonga, kusombela misangu yonsu idi nyuunyi ewu wikila mu misoku yabu, madilu akwata bantu.
18) Lufila (25) : luvila
°Lu-vila
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-vila : nteema mwakukana wa mwaku pa mwanda kufila udi mu ciluba umvwija : kwenda ne anyi kufila.
Lufila nnyuunyi udi ne ciibidilu cya kwenda amu nkongu ne mvila nenda mikwabu. Mvila nyuunyi isombela ibudika mu mwenji wa mbonda-mbenji (ngondu mwinayi) ne kabidi yenda amu bisumbu bu idi yenda ifilangana. Ku ciibidilu eci cya kwenda bisumbu ke kudi Basonga bayinyikila diina edi.
19) Lukwekwe (26)
°Lu-kwekwe
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-kwekwe : nteema mujinakana udi umvwija : masala
Lukwekwe nnyunyi udi ku mutu kwenda kwikala masala mabanduka. Nyuunyi udi ufwanangana ne cikololu ne diina edi ndimwinyika kudi Basonga bwa ngiikadilu wenda wa masala mabanduka ku mutu.
20) Musope (31) : nsokonsu
°Mu-sope
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-sope : nteema mujinakana mufumina ku mwaku ewu masope udi mu ciluba umvwija : mutooyi.
Musope nnyuunyi usombela ne mutooyi mukole ne wa bungi. Diina edi ndimwinyika kudi Basonga bilondeshela ngiikadilu wenda wa mutooyi wa bungi.
21) Mpungwe (33) : nkumbikumbi
°N-pungwe
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-pungwe : nteema mujinakana
Mpungwe nnyunyi munyengi ne wa lukuka lwa bungi. Nyuunyi ewu usombela ne ciibidilu cya kwambula ne kudya nyuunyi mikwabu mikese bumudi nzoolu, mabata ...
22) Namalambo (34)
°Na-ma-lambo
°Na- : mwaku mudyanjidi udi mu ciluba umvwija : ne
-°Ma- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 6
-lambo : nteema mujinakana mufumina ku mwaku ewu elambo udi mu ciluba umvwija : mudi, ndyadya, mudyavi.
Namalambo nnyuunyi munyengi, mukwa-mikanku, wa lukuka ne mudi munene wa minyiinyi, mufubi wa tumuma tudi diina se tumpwa nkyekete.
23) Nduba (36) : kabemba kaa mvulu
°N-luba
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-luba : nteema mujinakana
Nduba nnyyunyi wa lukuka ne munyengi. Masala enda atu muiikala cimanyinu cya bukola bwa mu cyanda ne diina dyenda edi didi diitabiibwa kudi baloji banena badibu babikila ku Basonga ne baashamasende .
24) Nko (38) : kalama-ngombe
°N-ko
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ko : nteema mujinakana mufumina ku mwaku ewu nko udi mu ciluba umvwija : lubaala, muketa.
Nko nkanyuunyi kakese kadi mwinu musongoloka bu lubaala anyi muketa. Ku ngiikadilu ewu wa mwinu waku udi lusongu bu muketa ke kudi kufumina diina edi.
Nyuunyi ewu ku Basonga udi cifwanyikijilu cya bulengela ne kabeena mwa kumushipa bwalu usombela udya bishi bibi bya lulengu.
25) Nkwadi (39) : nkwadi
°N-kwadi
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kwadi : nteema mujinakana
Nkwadi nyuunyi udi mubidi ne munyinyi bu wa nyuunyi wa nzoolu kadi mwikala ne mikolu mikunze. Basonga ba kala bavwa beela menji se udi nyuunyi wa mooyi mubi, wa cikisu, mukenji wa ntatu ne makenga bwa mikolu yenda mikunze idi mubidi wa mashi.
26) Nkundimba (40) : nkudimba
°N-kudimba
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kudimba : nteema mujinakana
Nkudimba nyuunyi mukese udi umunyiibwa mu mbanza bu nzoolu ne mpaatu ne nyuunyi mikwabu kabidi.
27) Nkununu (41)
°N-kununu
°N- : mwanzametu mujinakana
-kununu : nteema mujinakana
Nkununu nyuunyi udi ku Basonga ne bunene bupita bwa mikwabu yonsu ne udi munyinyi wenda bu mwela mafuta. Pa bwalu ebu Basonga basombela bamba se : Nkununu nyima baatoonyi anyi nkununu mamwenda wa nyuunyi mu ciluba.
28) Nyinga (42) : kabwelabwela
°N-inga
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-inga : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kunyinga udi mu ciluba umvwija : kunyenga.
Nyinga nnyuunyi udi bwa Basonga, mwikala ne ciibidilu cya kayi udyenzela enda maswa ne muswa kwikala ubwela ne anyi unyenga a nyuunyi nenda mikwabu. Ku ngiikadilu ewu ke kudi kumwinyikila diina edi kudi Basonga.
2.3. BUKWA-NYOKA, MILANDI, BIISHI BILANDI NE BYA MASALA
2.3.1. Bukwa - nyoka ne milandi
1) Ebawe (01)
°E-bawe
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-bawe : nteema mujinakana mufumina ku mufidi muleeji ngiikadilu ewu kimbawe udi mu ciluba umvwija : -a cikadi, -saluka.
Ebawe mmpuku wa mubidi bitola-bitola udi nsombelu wenda mwikala ne disalu ne bukwa-mpuku nenda. Ku ngiikadilu wenda wa disalu ewu ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
2) Ebyembya (02) : musodya
°E-byembya
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-byembya : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kubyembya udi mu ciluba umvwija : kulandala.
Ebyembya mmulandi udi kawuyi ne cisombelu cijaalama ne udi mwikala amu ulandala. Ku ngiikadilu ewu wa kulandalandala ke kudi kumwinyikila diina edi kudi Basonga.
3) Kaanso (05)
°Ka-a-°N-so
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-a- : mwaku mutwangaji
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-so : nteema mujinakana udi umvwija : mupuuya, dipembu
Kaanso mmpuku mukese udi mu kupita kwenda ushiya mupuuya anyi dipembu. Ku ngiikadilu wa kushiya dipembu mu dipita ewu ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
4) Kanyoka-lubishi (07)
°Ka-°N-ioka-°Lu-bishi
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
ioka : nteema mujinakana
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-bishi : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : cisoosa cya maayi a matamba.
Kanyoka-lubishi mmukwa-nyoka mukese udi ne mubidi wa maayi a matamba ne udi, misangu mivule, ubutama mu bisoosa bidi mubidi wa maayi a matamba bidi bifwanangana ne mubidi wenda. Ku ngiikadilu ewu wa mubidi wenda ewu ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
5) Kasanga-moma (08) : kasanga-moma
°Ka-sanga-°N-oma
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-sanga : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kusanga udi mu ciluba umvwija : kufwana, kufwanangana ne
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-oma : nteema mujinakana
Kasanga-moma mmukwa-nyoka udi mwikala ufwanangana ne nyoka udi diina se moma ku ubidi wenda. Ku ngiikadilu wa difwanangana ne nyoka wa moma ewu ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
6) Kidyanso (09)
°Ki-dya-°N-so
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-dya : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kudya udi mu ciluba umvwija kabidi : kudya.
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-so : nteema mujinakana udi umvwija : mushipa
Kidyanso mmukwa-nyoka usombela mu maayi ne kabidi mwikala ne ciibidilu cya ukwata mishipa idi bidibwa byenda binene. Ku ciibidilu eci cya kukwata ne kudya mishipa ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
7) Kikuki (11)
°Ki-kuki
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-kuki : nteema mujinakana
Kikuki mmukwa-nyoka udi citumpampa ne udi mwikala ne mutu munene mubatalala. Nyoka ewu mu kulanda kwenda udi umweneka bu mucyoka. Ku ngiikadilu ewu wa kulanda bu mucyoka ke kudi misangu mikwabu Basonga bamwinyikila diina edi didi mwa kwikala difumina ku mwaku wa pa mwanda kukooka udi mu ciluba umvwija : kucyoka, kukooka.
8) Kimbudjinyinci (12) : cimpulusamba
°Ki-°N-budji-°N-inci
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
-budji : nteema mujinakana
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-inci : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : dinyanu
Kimbudjinci mmulandi udi mubidi ne ngiikadilu wawu bikwacisha bowa ku meesu ne bimweneka bu dinyanu. Ku ngiikadilu wa mulandi ewu bu udi ne dinyanu ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
9) Kituuta-museye (13)
°Ki-tuuta-°Mu-sekye
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-tuuta : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kutuuta udi mu ciluba umvwija : kubaabata, kumpampakana
-°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-sekye : nteema mujinakana mufumina ku mufidi ewu sekye udi mu ciluba umvwija : -vule.
Kituuta-musekye mmpuku udi kwenda anyi kulandala kwenda kumweneka bu kwa dipampakana ne lutatu. Ku ngiikadilu ewu wa kulandala bu udi upampakana ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
10) Lwasula (14) : kadya-buula
°Lu-asula
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-asula : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kwasula udi mu ciluba umvwija : kwiba.
Lwasula mmukwa-nyoka usombela ne ciibidilu cya kudya byula, mayi ne twana twa nzoolu. Diina edi ndimwinyika kudi Basonga bilondeshela ciibidilu cyenda cya kwiba ne kudya eku.
11) Lufwamino (16) : lungonyonyo
°Lu-fwamino
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-fwamino : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kufwama udi mu ciluba umvwija : kusokoma, kudisokoka, kubutama.
Lufwamino mmulandi udi ulanda bu udi ubutamina ne mwikala bu udi udisokoka ku dishintulula dyawu dya mubidi. Ku ngiikadilu ewu ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
12) Lutankima (18)
°Lu-ta-°N-kima
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-ta- : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kuta udi mu ciluba umvwija : kwipata.
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kima : nteema mujinakana
Lutankima mmukwa-nyoka usombela ku mici mwikala ne ciibidilu cya ulwangana, wipatangana ne ushipa misangu mivule nkima anyi nsoku. Ku ciibidilu cya kwipatangana ne nkima ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
13) Mambala (19)
°Ma-mbala
°Ma- : mwanzametu mujinakana wa milongu wa 6
-mbala : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kumbala udi, mu ciluba umvwija : kukudimuka, kudikudimuna.
Mambala mmukwa-nyoka udi mwikala ne ciibidilu cya kudikudimuna padiye ulwisha anyi ujuuka ne lonji, ubunda ne mukila ne ulwa kusuma ne mutu wenda. Ku ciibidilu eci cya kudikudimuna mu mvita ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
14) Muloolu (25)
°Mu-loolu
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-loolu : nteema mujinakana udi mufumina ku mufidi muleeji ngiikadilu lolu udi mu ciluba umvwija : -la.
Muloolu mmukwa-nyoka mulemula, mukese-mukesa ne mwikala ne ciibidilu cya kudya mpuku, byula ne kayi usuma bantu. Ku ngiikadilu wenda wa mulemula ne mukese-mukesa eku ke kudi Basonga bamwanyikila diina edi.
15) Namakano (27)
°Na-°Ma-kano
°Na- : mwaku mudyanjidi
-°Ma- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 6
-kano : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : lulengu
Namakano mmukwa-nyoka wa lulengu udi mwikala ne mubidi ngolu-ngolu bu nkanu. Ku ngiikadilu wenda wa lulengu ne mubidi bu udi ne nkanu eku ke kudi Basonga bwamwinyikila diina edi.
16) Ngalaale (28)
°N-alaale
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-alaale : nteema mujinakana
Ngalaale mmukwa-nyoka munene ne wa lulengu lwa bungi udi Basonga kabayi mwa kushipa cyanana anyi kulekela ne mooyi. Nyoka ewu muntu mumumona udi ufwa, yeeya mumulekela udi amu ufwa. Pa bwalu ebu, Basonga badi beela menji se udi nyoka wa dyalu ne kabidi cisokomenu cya beena mupongu.
17) Nkofu (31)
°N-kofu
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-kofu : nteema mujinakana udi ufumina ku mwaku ewu dikofu udi mu ciluba umvwija : luzaka anyi mukuvu.
Nkofu mmukwa-mulandi udi mubidi mwikala ne nzaka anyi mikuvu. Ku ngiikadilu ewu wa mubidi ne mikuvu anyi nzaka ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
18) Nsooswa (32)
°N-sooswa
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-sooswa : nteema mujinakana udi ufumina ku mwaku ewu masooswa udi mu ciluba umvwija : mabeji anyi manyi muuma a mici.
Nsooswa mmukwa-nyoka udi mubidi bu mabeji muuma a mici. Ku ngiikadilu wenda wa mubidi bu mabeji muuma a mici eku ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
19) Nsubu (33)
°N-subu
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-subu : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kusubuka udi mu ciluba umvwija : kutumpika, kubuuka.
Nsubu mmukwa-nyoka usombeela ne ciibidilu cya kutumpika anyi kubuuka padiye muswa kusuma anyi kutapa muntu. Ku ngiikadilu ewu ke kudi Basonga bamwinyikila diina edi.
2.3.2. Bukwa-bishi bilandi ne bya masala
1) Ecyecya (01) : muntuntu
°E-cyecya
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-cyecya : nteema mujinakana mufumina ku mfwanyikijilu wa mwadi wa ciishi eci.
Ecyecya mmukwa-biishi udi mwikala ne ciibidilu cya kudila cye-cye-cye-cye. Ku mfwanyikijilu ewu wa ciibidilu eci cya kudila cye-cye-cye-cye ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
2) Enyenya (02) : muntuntu
°E-nyenya
°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-nyenya : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kunyenya udi mu ciluba umvwija : kudila kusabalala.
Enyenya mmukwa-mintuntu udi ne ciibidilu cya kudila kusabalala. Ku mfwanyikijilu ewu wa kudila kusabalala ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
3) Kalombo-lusengo (03)
°Ka-lombo-°Lu-sengo
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-lombo : nteema mujinakana
-°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-sengo : nteema mujinakana udi bu mu ciluba umvwija : lusengu.
Kalombo-lusengo mmukwa-mpasu udi mwikala ufwanangana ne mintuntu kadi mwikala yeeya ne mutu musongoloka bu lusengu. Udi mpasu usombela ne ciibidilu cya kunyanga byakudya mu madimi ne pa bwalu ebu, Basonga badi beela menji se udi mpasu wa lonji ne ke bwalu kaayi mbamwinyika diina edi dya kalombo didi diikala dimwa dya ku meena a bukola a Efile-mukulu anyi Mvidi-mukulu mu ciluba.
4) Kambata (04)
°Ka-°N-bata
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
-bata : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kubatama udi mu bu ciluba umvwija : kubatama, kudisokoka.
Kambata nkiishi kalandi kadi kiikala ne ciibidilu cya kubatma anyi kudisokoka mu nsuki ya kwinshi kwa difu.
5) Kaamwambwa (05)
°Ka-a-mo-a-°N-bwa
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-a- : mwaku mutwangaji
-mo- : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : boowa
-a- : mwaku mutwangaji
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-bwa : nteema mujinakana udi bu mu ciluba umvwija : mbwa
Kaamwambwa nkakwa-biishi kadi kiikala ne ciibidilu cya kasuma mbwa padiku kayibwela mu maci anyi mu dyulu. Basonga badi beela menji se ke bwalu kaayi mbwa isombela iciina kiishi aka ne ikumvwa bowa bwalu kadi kayisuma ne kayikengesha. Ku mfwanyikijilu ewu wa nsombelu waku ne mbwa ke kudi kufumina diina edi ku Basonga.
6) Kamwe (06) : kamwa
°Ka-mwe
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-mwe : nteema mujinakana
Kamwe nkakwa-twishi kadi kiikala kadila mwee-mwee padiku kabuuka anyi kakeba kusuma ne kakayi kasuma kakeena kuumuka. ke bwalu kaayi Basonga basombela bamba se : Kupela ehunga dya kamwe nkwikapa kyakakebe. Mbwena kwamba mu ciluba se kamwa kakudidila, mbimpa wakalekela kaakusuma.
7) Kansaka (09) : kankeba-nkusu
°Ka-N-saka
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
-saka : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kusaka udi mu ciluba umvwija : kukeba.
Kansaka nkakwa-twishi kasombela ne ciibidilu cya kuwata nkusu padibu bakateeka mu nsuki. Ku ciibidilu eci cya kukeba, kukwata ne kudya nkusu ke kudi diina edi difumina.
8) Kanseela (10)
°Ka-N-seela
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
-seela : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : nteta
Kanseela nkakwa-twishi tulandi tusombela tubudika twabungi bu nteta. Ku mfwanyikijilu ewu wa dibudika twabungi bu nteta ke kudi diina edi difumina.
9) Katutwa-bikonyi (11)
°Ka-tutwa-°bi-konyi
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-tutwa : nteema mujinakana udi bu mu ciluba mufumina ku mwaku wa pa mwanda kutuuta.
-°Bi- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 8
-konyi : nteema mujinakana udi mufumina bu mu ciluba ku mwaku wa pa mwanda kukoonya udi umvwija : kupalula.
Katutwa-bikonyi nkakwa-twishi kakesa kadi ne ciibidilu cya kooku kasuma muntu udikoonya ne udipalula bikola pa cisuminyi cyaku eci.
10) Kibwisha (12)
°Ki-bwisha
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 8
-bwisha : nteema mujinakana udi ufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kubwisha udi mu ciluba umvwija : kufiika anyi kufiikisha.
Kibwisha mmukwa-mpasu mwikala ne lututu lufiika ku mutu kwenda. Ku ngiikadilu wa ne lututu ku mutu ewu ke kudi diina edi difumina.
11) Kibuwa (12) : dibubu
°Ki-buwa
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-buwa : nteema mujinakana udi mufumina ku mufidi muleeji ngiikadilu ewu buwa udi mu ciluba umvwija : -bi.
Kibuwa ncikwa-biishi cya lulengu lubi ne cisombela disuma dyaci difila disaama dya tulu anyi dya lubunga. Ku ngiikadilu wa ne lulengu lubi ludi lufila disaama dya lubunga ewu ke kudi kucipushela diina edi.
12) Kibukufu (12)
°Ki-°bu-kufu
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-°Bu- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 14
-fuku : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku ewu bukufu udi mu ciluba umvwija : bufuba.
Kibukufu mmukwa-mpasu udi mubidi bu wa cyula ne mwikala ne bufuba bwa bungi mu dibuuka dyenda. Ku ngiikadilu ewu ke kudi diina edi difumina.
13) Kifinyo (14) : cikusu
°Ki-finyo
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-finyo : nteema mujinakana udi mufumina bu mu ciluba ku mwaku wa pa mwanda kufinya udi umvwija : kubonda anyi kudifinya.
Kifinyo ncikwa-biishi cisombela ne ciibidilu cya kudifinya, kudibonda anyi kuditunya. Ku ciibidilu eci cya kwenda kudibonda anyi kuditunya ke kudi diina edi difumina.
14) Kipakapaka (15)
°Ki-pakapaka
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-pakapaka : nteema mujinakana udi mufumina ku mfwanyikijilu wa mbuukilu wa mpasu ewu.
Kipakapaka mmukwa-mpasu udi mu dibuuka dyenda utuuta masala enda ne adila pakapaka. Ku ngiikadilu ewu ke kudi diina edi difumina.
15) Kisanya (16) : cyupu
°Ki-sanya
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-sanya ; nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kusanya udi mu ciluba umvwija : kuboza.
Kisanya ncikwa-biishi cidi mu disuma dyaci ciboza ne cibojiibwa paci padici cikwaciibwa. Ku ciibidilu cyaci eku ke kudi diina edi difumina.
16) Kitengye (17) : ntenga, nkoolu
°Ki-tengye
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-tengye : nteema mujinakana
Kitengye mmukwa-mpasu munene mupita mikwabu yonsu. Ku Basonga mbamwinyika diina edi didi diikala citeebwa anyi cyambiibwa cya mfumu bwa kuleeja ne udi mfumu wa bukwa-mpasu bonsu.
17) Lufibo (18) : mukwa-mintuntu
°Lu-fibo
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-fibo : nteema mujinakana udi mufumina ku mufidi ewu -fibo udi mu ciluba umvwija : -fiika be.
Lufibo mmukwa-mintuntu isombela ibudiika mu mwenji wa kabala-nshipu anyi ngondu wa mwanda-muteketa. Mintuntu eyi idi ne mitu misongoloka ne meenu mafiika bikola. Ku ngiikadilu wa meenu mafika bikola eku ke kudi diina edi difumina.
18) Lupeesu (19) : lupenzu
°Lu-penzu
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-penzu : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku ewu peese udi mu ciluba umvwija : -peyipeyi.
Lupeesu ncikwa-biishi cidi cikaala cipeyipeyi. Ku ngiikadilu ewu ke kudi diina edi difumina.
19) Lunyuki (23) : lubulubulu
°Lu-nyuki
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-nyuki : nteema mujinakana udi ufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kunyuka udi mi ciluba umvwija : kusuma.
Lunyuki ncikwa-biishi cidi ciikala cinyuka padici ciikala cisuma ne cidi mwadi waci mwikala ufwanangana ne mununganu. Ku ngiikadilu wa kusuma ne kunungana ewu ke kudi diina edi difumina.
20) Lupoomombo (24) : cilondesha / mpomombo
°Lu-poomombo
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-poomombo : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : dikenga, dyakabi.
Lupoomombo ncishi cidi ciikala cisuma ne cikebela bantu badi bacibunda makenga. Pa bwalu ebu Basonga basombela bamba : Bakolo mwena mpoomombo yakulandela ya kwisha . Mbwena kwamba mu ciluba se mubundi wa mpoomombo neyimulandala, ibanda ne ipweka, yimusuma ne yimukengesha.
21) Lushi (25) : lujiji
°Lu-shi
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-shi : nteema mujinakana
Lushi ncishi cikesa cidi ciikala cidila jiijii mu dibuuka dyaci.
22) Mafuuse (27) : mposa
°Ma-fuuse
°Ma- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 6
-fuuse : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kufuuse udi mi ciluba umvwija : kulelangana lukasa-lukasa.
Mafuuse mbishi bidi ne ciibidilu cya kulelangana pa lukasa ne bivulangana cyanana-cyanana. Ku ngiikadilu ewu wa kulelangana lukasa ne cyanana-cyanana ke kudi diina edi difumina.
23) Makyene (28) : mankenene
°Ma-kyene
°Ma- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 6
-kyene : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kukyeneka udi mu ciluba umvwija : kubaalula mbanga bwa kusuma.
Makyene mbishi bidi ne ciibidilu cya kubaalula mbanga padibi biswa kusuma. Ku ngiikadilu ewu wa kubaalula mbanga pa kusuma ke kudi diina edi difumina.
24) Mbuubu-ebondo (29)
°N-buubu-°E-bondo
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-buubu : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kwibuubula udi mu ciluba umvwija : kudibubula anyi kudituuta panshi.
-°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-bondo : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : dibondu.
Mbuubu-ebondo ncishi cidi cisanganyiibwa ku mici ya mabondu ne cidi cidila buuu padici cipona panshi. Ku mfwanyikijilu ewu wa mwadi waci buuu diiba didicyo cipona panshi ke kudi diina edi difumina.
25) Meeshi (30) : meeshi
°Ma-ishi
°Ma- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 6
-ishi : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : ciishi.
Meeshi mbishi bilandi bisombela ne ciibidilu cya kubudika amu bipita bungi mu bimwa bikondu bya cidimu anyi mivu.
26) Mpashi (31) : nsendula
°N-pashi
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-pashi : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : mpaji anyi lutatu
Mpashi ncishi cilandi cidi ne disuma dibi didi ditwala ntatu ne mpaji anyi makenga. Ku ngiikadilu ewu wa disuma dibi ewu ke kudi diina difumina.
27) Mulamata (33)
°Mu-lamata
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-lamata : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kulamata udi mu ciluba umvwija : kukalama, kulembelela.
Mulamata mpasu usombeela ne ciibidilu cya kukalama anyi kulembelela ku bimwa bisoosa ne mwikala wangata diiba adi mubidi wabi. Ku ciibidilu eci cya kulembelela ku bisoosa ke kudi diina edi difumina.
28) Mungole (34) : dinyongolu
°Mu-°N-ole
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
-ole : nteema mujinakana udi ufumina ku mufidi ewu -ole udi mu ciluba umvwija : -a mishoonyi - mishoonyi.
Mungole ncishi cilandi cidi ciikala mubidi mishoonyi-mishoonyi. Ku ngiikadilu ewu wa mubidi mishoonyi-mishoonyi ke kudi diina difumina.
29) Munyunyu (35) cilondesha
°Mu-nyunyu
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-nyunyu : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kunyunya udi mu ciluba umvwija : kukala, kukalula.
Munyunyu nciishi cidi ne ciibidilu cya kukalula buloba bwa kubumba bilunda bya lusenga. Ku ciibidilu eci cya kukalula bwa kubumba bilunda ne lusenga ke kudi diina edi difumina.
30) Musadi (36) : musanda
°Mu-sadi
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-sadi : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kusala udi mu ciluba umvwija : kukalula, kukala, kufukuna.
Musadi nciishi cidi ne ciibidilu cya kusala, kukalula anyi kufukuna buloba wa kudisokoka. Ku ciibidilu eci ke kudi diina edi difumina.
31) Natanda (37) : ntanda
°O-na-tanda
°O- : mwanzametu mujinakana
-na- :mwaku mudyanjidi
-tanda : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kutanda udi bu mu ciluba umvwija : kwadija, kutandika, kubaalula.
Natanda nciishi cisombela ne ciibidilu cya kwadija anyi kubaalula buntanda bwa kukwata njiiji ne biishi bikwabu bisombelaci cidya.
32) Neefulu (38)
°Na-°E-fulu
°Na- : mwaku mudyanjidi
-°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-fulu : nteema mujinakana mufumina ku mwaku ewu efulu udi mu ciluba umvwija : lututu lutooka.
Neefulu mpasu usombela ne lututu lutooka ku mutu kwenda ne lututu elu lwikala ne lununka mupuuya mubi. Ku ngiikadilu ewu wa kwikala ne lututu lutooka lununka ke kudi diina edi difumina.
33) Nshiye (44) : mpasu wa mukumbi
°N-shiye
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-shiye : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : mudyo, mudi.
Nshiye mpasu usombela ne mudi wa bungi. Pa bwalu ebu Basonga basombela bamba se mpasu ya nshiye idi ne budyadya, isombela unyanga bukinyiibwa mu madimi ne ibweja biyola bya nzala mu matunga. Ku ngiikadilu wayi wa budyadya ewu ke kudi diina edi difumina.
34) Nswa (46) : nswa
°N-swa
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-swa : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : lusala
Nswa mbiishi bya masala ne ku ngiikadilu ewu wa masala ke kudi diina edi difumina.
2.4. BUKWA-MIKUDIMUKI, MISHIPA NE NYAMA YA MU MAAYI
1) Kabyembyabyembya (02)
°Ka-byembyabyembya
°Ka- :mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-byembyabyembya : nteema mujinakana muleepesha ne mufumina ku diina edi ebyembya anyi musodya mu ciluba.
Kabyembyabyembya mmushipa udi mubidi ne ngiikadilu wawu mufwanangana ne wa musodya. Ku ngiikadilu ewu wa bu musodya ke kudi diina edi difumina.
2) Kabundji (03)
°Ka-bundji
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-bundji : nteema mujinakana
Kabundji mmushipa udi mutu musongoloka ne mubidi kawuyi mabamba. Mushipa ewu mwinyika diina edi dya kabundji kudi Basonga bilondeshela budimu bwawu mu maayi.
3) Kamfyooka (04)
°Ka-°N-fyooko
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-°N- : mwanzametu mujinakana mubwikidija wa mulongu wa 9
-fyooko : nteema mujinakana
Kamfyooko mmushipa udi udila fyooko-fyooko padiwu mukwaciibwa. Ku ngiikadilu ewu wa kudila fyooko fyooko ke kudi diina difumina.
4) Kamba-nyoka (05)
°O-kamba-°N-ioka
°O- : mwanzametu mujinakana
-kamba : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : monji
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ioka : nteema mujinakana
Kamba-nyoka mmushipa mula, mufika udi ufwanangana ne nyoka. Ku ngiikadilu ewu wa mufwanangana ne nyoka ke kudi diina edi difumina.
5) Kaseshi (06)
°Ka-seshi
°Ka- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 12
-seshi : nteema mujinakana
Kaseshi mmushipa udi munyinyi wawu mwikala ne mwenya bu wa nyama wa kaseshi udi mu ciluba babikila se nsenji. Ku ngiikadilu wa munyinyi mwenya bu wa nsenji ewu ke kudi diina edi difumina.
6) Kifutu (07)
°Ki-futu
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-futu : nteema mujinakana
Kifutu mmushipa udi mubidi mwikala mufiikuluka ne usombela umunyiibwa mu majiba kudi bantu ne kakuyi lutatu. Diina edi ndiwinyika kudi Basonga bwa pa kumona ngiikadilu wa mubidi wawu udi mufiikuluka.
7) Kilamba-mfubu (09)
°Ki-lamba-°N-fubu
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-lamba : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kulamba udi mu ciluba umvwija : kufwana, kufwangana ne.
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-fubu : nteema mujinakana
Kilamba-mfubu mmushipa udi kawuyi mabamba, ne munyiinyi wawu mwikala ufwanangana ne wa nyama udi diina ne mfubu udibu babikila mu ciluba ne nguvu anyi ciboku. Diina edi difumina ku ngiikadilu wa mwenya wa munyiinyi wawu udi mufwanangana ne wa nguvu.
8) Kinamamba (13)
°Ki-na-°Ma-mba
°Ki- : mwanzametu mujinakana
-na- : mwaku mutwangaji
-°Ma- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 6
-mba : nteema mujinakana
Kinamamba mmushipa udi mwikala ne mabamba mapita bungi ne munyinyi mukesa. Ku ngiikadilu ewu kwikala ne mabamba mapita munyinyi bungi ke kudi diina edi difumina.
9) Kusu a kulube (14)
°O-kusu-a-°O-kulube
°O- : mwanzametu mujinakana
-kusu ; nteema mujinakana
-a- : mwaku mutwangaji
-°O- : mwanzametu mujinakana
-kulube : nteema mujinakana
Kusu a kulube mmushipa mudyanganyi udi mbanga bu ya nyama wa ngandu ne meenu bu a nguluba wa diitu. Ku ngiikadilu wa meenu bu a nyama wa nguluba ke kudi diina edi difumina.
10) Lufumbe (17)
°Lu-fumbe
°Lu- : mwanzammetu mujinakana wa mulongu wa 11
-fumbe : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kufumba udi mu ciluba umvwija : kwendela mwinshi mwinshi mwa maayi.
Lufumbe mmushipa usombela ne ciibidilu cya kwendela mwinshi mwinshi mwa maayi ne ku ciibidilu eci ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
11) (Kina)lupemo (18)
(°Ki-na)-°Lu-pemo
°Ki- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 7
-na- : mwaku mutwangaji
-°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-pemo : nteema mujinakana udi umvwija mu ciluba : cipepa
Kina-lupemo mmushipa udi ne munyiinyi wa bungi ne muvundila amu ku cipepa cyawu. Ku ngiikadilu ewu ke kudi diina edi difumina.
12) Lupundji (20)
°Lu-pundji
°Lu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 11
-pundji : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda ewu kupinda udi bu mu ciluba umvwija : kupinda anyi kupindakaja.
Lupundji mmushipa udi ne meenu mapindakana bu a nyama wa ngandu. Mushipa ewu usombela ne ciibidilu cya kwenda amu cisumbu cya mineenda mikwabu. Ku ngiikadilu wawu wa meenu mapindakana ke kudi diina edi difumina.
13) Mbuwa (21)
°N-buwa
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-buwa : nteema mujinakana mufumina ku mufidi muleeji buwa udi mu ciluba umvwija : -akana, -lengele.
Mbuwa mmushipa udi kawuyi mabamba udi bunene bu wa kamfyooko , wa mubidi mutooka ne matoba matoba bu nyama wa ebalabala udi ubikidiibwa mu ciluba ne nkashaama. Ku ngiikadilu ewu wa mubidi mulengela ke kudi kuwinyikila diina edi.
14) Mufile (22)
°Mu-file
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu 3
-file : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kufila udi bu mu ciluba umvwija : kwenda ne, kufila.
Mufile mmushipa usombela ne ciibidilu cya kwenda amu ne cisumbu cya mineende mikwabu. Ku ciibidilu eci cya kwenda ne mikwabu ke kudi diina edi difumina.
15) Mukunga (26)
°Mu-kunga
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-kunga : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kukunga udi mu ciluba umvwija : kukonga.
Mukunga mmushipa udi bu mufile mwikala ne ciibidilu cya kwenda amu ne kulongu lwa mikwabu. Ku ngiikadilu ewu ke kudi diina edi difumina.
16) Mukyena (mbwa) (29)
°Mu-kyena-(°N-bwa)
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-kyena : nteema mujinakana mufumina ku mwaku wa pa mwanda kukyeneka udi mu ciluba umvwija ; kukenya ku meenu anyi kwawula mbanga.
-°N- : mwanzametu mujinakana
-bwa : nteema mujinakana
Mukyena-mbwa mmushipa usombela ne meenu mazongoka bu a nyama wa mbwa. Ku ngiikadilu ewu ne ku ciibidilu cyawu cya kwawula mbanga ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
17) Mununu (30) : kakunda
°Mu-nunu
°Mu- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 3
-nunu : nteema mujinakana udi mufumina ku mwaku wa pa mwanda kununa udi mu ciluba umvwija : kunyingala.
Mununu mmushipa munyingalala, wa mubidi bufinu ne mufiika ne mukese-mukese bu munu wa cyanza. Ku ngiikadilu ewu wa bunyingala ke kudi diina edi difumina.
18) Nebashi (32)
Na-°E-bashi
Na- : mwaku mutwangaji
-°E- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 5
-bashi : nteema mujinakana mufumina ku mufidi muleeji ngiikadilu -bashi udi mu ciluba umvwija : -a bitola-bitola.
Nebashi mmushipa wa mubidi bitola-bitola bu nyama wa mbashi udi ubikidiibwa mu ciluba ne ngulungu. Ku ngiikadilu ewu wa mubidi bu ngulungu ke kudi diina edi difumina.
19) Ngandu (34)
°N-andu
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-andu : nteema mujinakana
Ngandu nnyama mudyanganyi usombela mu maayi. Diina edi basombela badiitaba ku Basonga kudi bantu ba bukola bwa bungi, bamubingila katamuki ne badi kabayi mwa kucimwibwa ku mvita.
20) Nguluba-mpafu (36)
°N-ulube-°N-pafu
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ulube : nteema mujinakana
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-pafu : nteema mujinakana udi bu mu ciluba umvwija : mpafu
Ngulube-mpafu mmushipa udi mbanga bu ya nyama wa nguluba ne munyiinyi wawu mwikala mafuta-mafuta bu tumuma twa mpafu. Ku ngiikadilu ewu ke kudi Basonga bawinyikila diina edi.
21) Nsombo-nsu (38)
°N-sombo-°N-su
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-sombo : nteema mujinakana udimu ciluba umvwija : mabeela
-°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-su : nteema mujinakana udi mu ciluba umvwija : mushipa
Nsombo-nsu mmushipa munena mupita mikwabu yonsu. Mushipa ewu udi ne mabeela pa cyadi bu a bakaji ne bu imwe nyama. Ku ngiikadilu ewu wa mabeela pa cyadi ke kudi kuwinyikila diina edi kudi Basonga.
22) Nyika (40) : nyishi
°N-ika
°N- : mwanzametu mujinakana wa mulongu wa 9
-ika : nteema mujinakana udi mufumina ku ku mwaku wa pa mwanda kunyika udi mu ciluba umvwija : kukoka, kwobola.
Nyika mmushipa usombela ne nzembu mu mubidi wawu ne mwikala ne ciibidilu cya kukulangana anyi kukokangana padibu bawulenga. Ku ngiikadilu ewu wa mubidi nzembu ne kukulangana ke kudi diina edi difumina.
CITUPA CISAATU
BUNEEMA BWA MEENA A NYAMA MU CISAMBA CYA BASONGA
3.0. MBANGILU
Ndongesha-myakulu, mudimu wenda kawenamu wa kufunda ne kumanya myakulu idiye ulongesha to. Udi kabidi ne mudimu munena wa kumvwija, kushindika ne kujaadika ku dyambulwisha dya amwa mamanya mashindama ne imwa myanda ya kale, bukumbanyanganyi bwa myakulu ne bisamba bidi biyakula.
Twafumu kudyenza nsuulakajilu mufoolojikana ne wa ngumvwilu wa meena a nyama mu citupa cibiidi cya dilonga dyetu edi, ne mu citupa eci cisaatu, kiipacila keetu nkaakuleeja buneema bwa meena aa a nyama ne malela adiwu mwa kwikala naawu ne amwa mamanya mashindama a ku Basonga.
Bangabanga netwetu kuleeja buneema ebu, netwambila batubadi beetu bonsu se, meena onsu (a nyama, a bantu, a mici ne bukwa-bintu ...) adi miikala atondobola, umvwija ne amanyisha imwa myanda misokoma ya myakulu, bushidimuka ne kaleela ka cisamba cidi cyasungula bwa kwinyika bantu, bintu ne nyama yaci.
3.1. BUNEEMA BWA NYAMA NE MEENA AYI
Buneema bwa bukwa-nyama ne meena adibu bayibikila anyi adi mayinyika ki mbutwadija leelu. Bankambwa beetu batupeela bumpyanyi bwa myakulu itudi twakula ne tulonga leelu eyi bavwa bondapangana ku dyambulwisha dya imwa nyama, biitaba ne biinyika amwa meena a nyama bilondeshela amwa maalu ne myanda kampanda ya bikondu byabu, bakolesha ne balongesha ku bukokeshi bwa nyama eyi, bitenda byabu biluma ne bikaji. Nyama ivwa kabidi bidiibwa byabu ne ivwa ibambulwisha mu amwa maalu, mu bibilu bya kabukulu ne ibapeesha bushindama mu nsombelu yabu.
Minyinyi ya nyama ivwa iibaka mibidi yabu ne nyama mikwabu miina ibambulwisha mu kuta, mu dilama dya mbanza yabu, mu ngendu, mu misandu kampanda yabu ...
Manyinu wa meena a nyama ne nyama miina udi mwikala ne malela ne manyinu mikwabu mishilashilangana. Katuyi mwa kubala ne kumana malela aa onsu, netuteelaku bimwa bileejilu bikese bwa kujaadika ne kushindika bitwafumu kudyamba mu mwanda ewu ne kumpala eku.
3.1.1. Bukwa-nyama ne bidi bitangila bidiibwa bya bukwa-bantu:
Ku dyambulwisha dya manyinu wa bukwa-nyama ne meena ayi, bantu badi bafika ku dimanya disunguluka ne dijaalama dya nyama idi mwa kwikala byabu bidiibwa, kudilama dya bijila bya bankambwa, ku dineemeka ne ku dilonda dya biibidilu bitushilabu.
Bwa bwalu ebu netwamba ne ku Basonga, nyama yonsu mbidiibwa. Kadi tudi mwa kusangana nyama udi mujila mu diiku kampanda awu, mwikala cidiibwa cya nsungansunga mu diiku dikwabu bumwambilabu kudi bakulumpa se : Cidiibwa cya nsungansunga cya bamwa, mmulungu kudi bakwabu .
Mu makebulula ne makonkonona etu ku Basonga, bamana kutwambila kudi batwambidi beetu ba maalu se nyama yonsu mbidiibwa, batuteelela pashisha mikwabu nyama idibi kabayi badya kudi Basonga bonsu, ne mikwabu idibu badya kudi bantu baluma anyi amu kabidi kudi bamfumu. Pa bwalu ebu, netuteelaku bileejilu bumudi bidi bilonda ebi.
- Ntambwe :
Nyama udi udiibwa amu kudi bantu baluma badi ne bumfumu kampanda ku Basonga.
- Ngandu :
Nyama wa mu maayi udi udiibwa amu kudi bantu baluma. Ciseba ne mooyi wenda kabitu bidiibwa bwalu bisombela mulungu.
- Lubula-nkadi :
Nyuunui wa bakola ne beena-mupongu. Yeeya mukwaciibwa udi udiibwa amu kudi bamfumu badi ne bukola bwa momumwa anyi budi bupita bwa bashamasenda anyi beena-mupongu.
- Nko :
Nyuunyi udi kayi ushipiibwa bwalu usomebeela udya biishi bibi bya lulengu ne kabidi bwalu udi cifwanyikijilu cya bukalenga ne bulengela. Mushipiibwa mu mpuukampuuka udi udiibwa mau kudi bamfumu.
- Ngalale:
Nyoka wa dyalu udi mwikala cimanyinu ne cisokomenu cya beena mupongu. Yeeya mushipiibwa keena mwa kudiibwa nansha kakesa ne udi ujiikiibwa mu masangu a njila.
- Ntundu :
Mukwa-nyoka usombeela uya ku ngondu (umona mashi ngondu yonsu bu muntu mukaji). Mushipiibwa udi udibwa amu kudi bantu baluma.
- Ngye :
Nyama wa lonji, udi mwikala cifwanyikijilu cya bukalenga ku Basonga; Mushipiibwa udi mwa kudiibwa amu kudi bamfumu ba diiku dya Beekalebwe badi biitaba diina dya Bebamba-ngye .
3.1.2. Meena a nyama ne ngitabilu wawu kudi bukwa-bantu :
Nginyikilu anyi ngitabilu wa meena a nyama kudi Basonga usombela wa ngenyi eyi isatu :
- Musonga yonsu udi uleediibwa udi winyikiibwa diina kampanda disokoma dya nyama. Diina edi tudi mwa kudifwanyikija ne edi disombelabu ku Baluba babikila se diina dya mu ciboobu . Kadi ku Basonga diina edi kabeena badinyiika patupu to. Badi badinyiika bilondeshela ngendelu ya mitootu ne bimwa bimwenekelu bya kuulu ne didi dileeja bukenji budi mwana uleediibwa naabu.
Diina edi didi dishaala dilamiibwa mu musokoku kudi mamwenda wa mwana ne bamfumu baa bukishi bajandwila mwana ewu diina edi ku buntu bukola bwenda pamonabu se bulelela udi udikumbanyina. Patupu badi bamusokokadi too ne ku lufu lwenda.
- Ngitabilu mwibidi udi wenzeka kudi musonga nkayenda mu lungenyi lwa budyambi. Diina edi tudi mwa kudifwanyikija ne edi didibu babiikila se diina dya bukola kudi Baluba.
- Ngiitabilu mwisatu udi wenzeka mu lungenyi lwa mineku anyi lwa luseka muntu bilondeshela ngiikadilu ne nsombelu wenda ku bantu.
Misangu mivula meena aa (a bukola, a budyambi ne aa mineku) asombela ajibikila meena a cileledi ne abangisha kwinyikibwa anyi kwitabiibwa bu meena makwabu onsu a bantu. Pa bwalu ebu, netuteelaku bileejilu bikese bya amwa meena adi alonda aa:
- Ngolu (Ngola) :
Diina edi didi diitabiibwa ne anyi diinyikiibwa mukaji mulemula, mukunza ne wa nshingu wa manyinga-manyinga.
- Ngandu (ngandu) :
Diina edi didi dinyikiibwa ne anyi ditabiibwa kudi muntu wa bukola bwa bungi, cilobu cya mvita, muntu udibu babingila kayi utamuka (kayi umvwa).
- Ngulungu :
Diina edi didi dinyikiibwa muntu udi kayi lungenyi nansha lukesa, cidingidingi, cimbuluntuntu.
- Kabundji (kabundi) :
Diina didibu binyiika muntu wa budimu bwa bungi, muntu wa mabambabamba ne udi kayi bukola bwa mvita.
- Nduba (kabemba) :
Diina didibu biinyika mfumu anyi ditabiibwa kudiye bwa luleeja bukenji bwenda anyi bukola bunene bwa mu cisumbu cya beena masenda.
- Ntambwe (ntambwa) :
Diina didibu biinyika mfumu anyi ditabiibwa kudi muntu kampanda bwa kuleeja bumfumu bwenda bwa cileledi.
- Nshiye :
Diina didibu binyiika muntu mudyavi, mbutula, udyadya kayi utukuta ne kayi dikisha.
- Mbo :
Diina didi ditabiibwa kudi muntu wa bukola bwa bungi, wa cikisu, wa ciji cikola en ukeena kucimuna ku mvita.
- Ngye (nkashaama) :
Diina didi dinyikiibwa ne diitabiibwa kudi muntu udi ulediibwa ne bukenji kampanda ne wikala mfumu mu cisumbu cya bukishi .
- Mbushi (mbuji) :
Diina edi didi ditabiibwa kudi bakaji bwa kuleeja butumika kudi baabayaabu.
- Mpengye :
Diina edi badi badinyika muntu udi ne bukoya anyi muntu udi ne budyavi.
- Mukengye (mukenge):
Diina edi Basonga badi badinyika muntu udi kayi usomba kaaba kamwe anyi muntu wa byanza biile anyi mwimvi.
- Kitengye :
Diina edi didi ditabiibwa kudi mfumu wa bamfumu bonsu, muntu udi ne butabala bupita bwa bakwabu bonsu.
- Mpungwe :
Diina didi ditabiibwa kudi bamfumu banena ba mu cisumbu cya bukishi anyi bacimona bitooka.
3.1.3. Meena a nyama miinyika misulu ya maayi :
Ku Basonga kudi misulu, majiba anyi mpokolu idi miinyika meena a nyama. Nginyikilu ewu, misangu mivula, uvwa mwenjiibwa pakumona se nyama kampanda ivwa isanganyiibwa pabwipi na majiba, misulu anyi mpokolu ya maayi eyi. Mu mwanda ewu netuteelaku bileejilu bikesa bya misulu idi ilonda eyi, idi miinyika meena a nyama ivwa isanganyiibwa kumpenga anyi pabwipi naayi.
- Ngolo (ngola):
Musulu wa mu citupa cya buloba cya Lubao udi mwikala usanganyiibwa pabwipi ne diitu divwa diikala ne nyama ya ngola.
- Lwangulube :
Musulu udi usanganyiibwa mu musoku wa Kasese-Kadimbi, mu citupa cya buloba cya Lubao. Musulu ewu uvwa kale mwikala cinayidi ne cinwidi cinene cya nguluba ya diitu.
- Lwambudi :
Musulu udi usanganyibwa mu musoku wa Kasese-Kadimbi, mu citupa cya buloba cya Lubao ne udi kumpenga kwa diitu divwa ne nyama ya ngulungu, mbashi ne mbudi.
- Mungyefu :
Musulu udi usanganyiibwa mu musoku wa Kasese-Kadimbi, mu citupa cya buloba cya Lubao ne uvwa pabwipi ne diitu dya nzevu. Ku kala kwa musulu ewu kuvwa kwikala cyendelu cinene cya nyama eyi ya nzevu.
- Kantambwe :
Musulu ewu udi usanganyiibwa mu ku Lubao ne udi kumpenga kwa diitu didi diikala ne nyama ya ntambwa mivula.
- Kabushi-elungu :
Musulu wa mu citupa cya buloba cya Lubao ne udi mwikala pabwipi ne diitu divwa bilembi biya kwasa nyama ya mbushi anyi mbuji.
3.1.4. meena a bukwa-nyama ne misoku ya bisombelu bya bantu :
Basonga mbiinyika imwa misoku yabu meena a nyama. Meena aa bu makwabu onsu, adi miinyika bilondeshela imwa myanda ya kale anyi bwa pakumona imwa nyama ivwa isanganyiibwa mu musoku awu anyi pabwipi naawu bu mutwafumu kudyamba kumpala eku ne bu mudi bileejilu bidi bilonda ebi bituleeja:
- Ngombe (ngomba) :
Musoku wa mu citupa cya buloba cya Lubao, udi mudya mikalu ne Bateetela. Mu musoku ewu muvwa musanganyiibwa bamunyi banena ba nyama ya ngomba.
- Mbanga :
Musoku udi usanganyiibwa mu citupa cya buloba cya Lubao ne uvwa ne bilembi binena bya nyama ya ngyefu (nzevu) ne muvwa bangenda-mushinga baya kusumba mbanga anyi mibanga ya nzevu.
- Munkanga :
Musoku udi usanganyiibwa mu citupa cya buloba cya Kabinda pabwipi ne diitu dya nkanga ne muvwa mwikala musomba bilembi binena bya nyuunyi eyi ya nkanga anyi makangala.
- Mbo :
Musoku wa Beekalebwe, mu citupa cya buloba cya Kabinda, udi mudyangana mutumba ne diitu dya nyama ya mbo anyi mbowa ne muvwa musanganyiibwa bilembi binena bya yoyi nyama eyi.
3.1.5. Meena a nyama ne a bisamba bya bantu :
Mu ngiikadilu ne nsombelu wa bantu tudi misangu mivule tusangana bisamba ne meeku a bantu miitaba meena a nyama kampanda. Ku mandamuna atupeshelabo ku makonka atwelela pa bwalu ebu ku Basonga, tumwenena ne tumvwila se, ngiitabilu wa meena a nyama kudi meeku a Basonga, uvwa mwikala civulukilu cya imwe myanda ya kale anyi ndululu kampanda ivwa mijuuka munkaci mwa beena meeku aa ne pamutu pa nyama myena meena awu bumudi cileejilu eci mwa kutulongesha pa mwanda ewu :
Bashila-ngye (Beena-kyofa) ne Bebamba-ngye (Beekalebwe), meeku aa abidi ndelanganyi ya muntu umwa uvwa ne baana babidi bavwa biikala bilembi binena ne bitandila bwa nyama wa ngye anyi nkashaama, uvwabu bashipa mu kuta. Ku bilembi ebi bididi, mukulumpa wanyishila bwa kudya nyama wa ngye ne mwakunya yeye ubengela bwalu nyama ewu uvwa muvu ne cifwanyikijilu cya bukalenga bwa diiku dyabu.
Ndululu mukola wenzekela pa bwalu ebu ne mwakunya umwangela ne wakaya ne beena dyenda bonsu kwasa ku Beena kyofa ne dyenda diiku diitabila diina se bashila-ngye didi dyumvwija se bantu badi bajila nkashaama.
Mukulumpa ku lwenda luseka, ushaadila ne beena dyenda bonsu ku Beekalebwe ne biitabila byangancila ku cikondu aci diina dya bebamba-ngye didi mu ciluba dyumvwija se bantu badi bakwata ne badya munyinyi wa nyama wa nkashama.
Mu nsombelu ya meeku aa abidi ku Basonga, badi batujadikila se, bashila-ngye mu biibidilu byabu kabasombela badya ngye ne bilembi byabu bikwata nyama ewu mu mateyi ne bisangana nyama mumana kufwa, bidi bimusaaya, bilama amu ciseba cyenda (cifwanyikijilu ne cimanyinu cya bukalenga bwabu) ne bitumina bebamba-ngye ku Beekalebwe munyinyi bwalu bashipeela boobu cijila ne banyishila kudya nyama ewu.
Mwanda ewu udi utufikisha ku dimona se mu biitabataba bya basonga ne mu biibidilu byabu, kudi nyama idibu kabayi mwa kushipa anyi idi kayiyi mwa kudiibwa cyanana bwalu idi nyama idi miikala bifwanyikijilu bya makalenga ne anyi idi miikala ne bukenji kampanda ne anyi bwalu misangu mivule idi miikala bisokomenu bya bamfumu banena panyima pa lufu lwabu. Ku yooyi nyama eyi netuteelaku nyama myena meena adi alonda aa:
mbo, ngye, ngyefu, ntambwe, nko, ebalabala ne mikwabu ...
3.1.6. Bukwa-nyama ne ngondapilu wa bukwa-bantu ku Basonga :
Bumutwafumu kudyamba kumpala eku, bukwa-nyama busombeela bidiibwa ne manga a londapu byangacila ku mfukilu wa buloba too ne ku leelu ewu.
Bangabanga ne twetu kuteela mu mwanda utudi nawu mwaba ewu imwa nyama idi miikala ne dyambulwisha mu ngondapilu ya bantu, netwambila batubadi beetu se ngondapilu ewu, usombela wenjibwa mu musokoku ne kabidi kudi bantu bakesa bapetela bukenji ebu, budi kabuyi bupeeshiibwa musonga yonsu cyanana.
Ngondapilu itwateela mwaba ewu ngeyi idi mimanyibwa kudi basonga pabwipi ne bonsu ne ivwabu batuteelelaku mu makebulula ne makonkonona etu a dilonga edi.
- Mbuwa :
Mushipa udi ne dyambulwisha mu ngondapilu wa disaama dya luboombu anyi dya muminu.
- Moma :
Nyoka udi mafuta enda ne dyambulwisha mu ngondapilu ya mputa ya kapya.
- Mbashi :
Nyama udi makama enda moosha ne masangisha ne mafuta makunza baalakisha bana badi ne disaama dya kakela.
- Ndyobo :
Nyama udi ushipiibwa bwa kupatula ekana , dila dyenda dya cinyinyinu didibu baanyika ne bateka mu nzubu mudi mwana mutooka bwa diikala dituma mupuuya udi diina ne nso udi ondopa disaama dya mubidi luuya.
3.1.7. Bukwa-nyama, bubanji ne ngenzelu wa bimwa bintu bya mpaci:
Nyama isombela bubanji bunene mu ngiikadilu ne nsombelu ku Basonga : Minyinyi, mabeela, biseba, mibanga ne meenu a imwa nyama bisombeela bimwenenu bya lupetu kudi Basonga.
Bitwadijila ku kale too ne ku leelu ewu, biseba bya byama bisombeela bivwalu bya pa bwabi anyi bya meeba onsu, bilengejelu bya mu nzubu ne bimanyinu bya bukenji anyi bummfumu bwa kaabukulu. Pa bwalu ebu, nyewu tutela kwinshi eku imwa nyama isombela misangu mivula ne buneema, mushinga anyi dyambulwisha mu myanda kabukabu ya bibilu ne ya kaabukulu :
- Ngye ne ebalabala - mulonda-ngye :
Nyama idi biseba byayi biikala bimanyinu bya bumfumu bwa kaabukulu; meenu ayi asombela kabidi bilengejilu bya mu nzubu ya bukalenga.
- Ntambwe :
Bu nyama itwafumu ku diteela kumpala eku (ngye ne ebalabala - mulonda-ngye), ciseba cya nyama ewu wa ntambwe cidi cimanyinu cya bumfumu ne kabidi civwalu cya bumfumu mu bibilu bya kabukulu ku Basonga.
- Ngyefu :
Nyama udi meenu ne mibanga yenda miikala bimwenenu bya lupetu ne kabidi ne dyambulwisha mu ngenzelu ya bimwa bintu bya mpaci, bilengejelu bya mu nzubu ne bivwalu bya pambidi.
- Nduba (kabemba) :
Nyuunyi udi masala enda miikala civwalu ne cimanyinu cya bukola bwa baashamasenda ne bakalenga banena ba bukishi .
3.1.8. Bukwa-nyama, bitabataba ne imwa myanda misokoma ku Basonga :
Ku Basonga kusombela imwa nyama idi miikala bisokomenu bya bakola basombela bakwata naayi midimu. Midimu eyi idi ikwaciibwa ne nyama myena meena atwateela kwinshi eku isombela ya ngenyi ibidi : lungenyi lwa kulowa anyi kushipa ne lungenyi lwimpa lwa kusungila bantu.
- Kipungulu :
Nyuunyi udi mwikala cisokomenu cya baashamasenda basombela badyalula anyi badikudimuna mu nyuunyi ewu cikondu cidibu bakwata midimu ya kulowa bantu.
- Mbushi-koonyi / mungomba :
Nyama wa dyalu udi mwikala bu nyuunyi bu mbuji ne udi mwikala cisokomenu cya baashamasenda badi bakwata nenda mudimu wa kulowa bantu.
- Lubula-nkadi :
Nyuunyi udi cisokomenu cya beena mupongu. Basonga basombela beela menji se udi nyuunyi wa bakola bwalu dipita dyenda mu musoko ya bantu didi cimanyinu misangu mivula cya lufu, madilu ne myadi yakwata anyi yenzeka mu musoku.
- Kipupila / mombo :
Nyuunyi udi utumiibwa bwa kukwata nzoolu ne mbuji idi bashamasenda batuta nsompu ne bandamuna bantu ne minyinyi ya boobu kudya mu masenda .
- Ngalaale :
Nyoka usombeela umwenekela amu muntu udi beena mupongu balowa anyi baswa kudya. Basonga badi beela menji se udi cimanyinu cya dikasa dibi.
- Mulonda-mwashile :
Nyoka udi beena mupongu baalwila muntu udibu baswa kudya bwa se amutapa, afwa ne nanku bamudya mu cyanda.
- Nduba :
Nyuunyi wa bakola ne cisokomenu cya beena mupongu; Basonga basombela bakwata ne nyuunyi ewu mudimu wa kulowa bantu.
- Ngyefu :
Nyama udi ciseba cyenda Basonga bapaka naaci bwanga bwa bukola bwa mvita bwa nansha bakutapa mwela mu mvita luyi utapika.
- Ntambwe :
Nyama udi mifuba yenda Basonga bapaka naayi bwanga bukola bwa mvita bwa muntu ulwangana kayi ucyoka.
- Kaseshi :
Nyama udi makama enda Basonga bapaka nawu bwanga bwa lubilu mu diinaya dya ndundu.
- Kaanso :
Mushipa udi Basonga bapaka nawu bwanga bwa bukola bwa mubidi ne bwa kwikala ne dikasa dimpe ku diloba.
- Noonda :
Ciishi cidibu bapaka naaci bwanga bwa bulembi anyi bwa kwikala ne dyakalenga mu kuta.
- Nsubu :
Nyoka udi ludimi, mbadi ne mongu wenda bapaka naabi bwanga wa bukola bwa mubidi ne bwa kwikala kutuutangana mitu ya mbuuka mu mvita.
- Nyika :
Mushipa udi Basonga bapaka naawu bwanga bwa baluma ne bwa bukola bwa mubidi bwa kucipaja ne anyi kukolesha mooyi, kwikala ne dikima mu dilwangana dya mvita.
- Kiilwa :
Mulandi udi Basonga bapaka naawu bwanga bwa ditanaja ne bwa kulaadika naabu bandumbulwishi ba bilumbu ku tubadi.
3.1.9. Bukwa-nyama ne nkoleshelu ya bana ba bitenda ku Basonga :
Bumutwafumu ku dyamba kumpala eku bwa ngiitabilu wa meena a nyama, mu nkoleshelu wa bana ba bitenda, Basonga batu ne cibidilu cya kusungula mu myanu ne mu nsumwinu yaabu, imwa nyama bwa kuleeja ngiikadilu wayi wa ciishiki udi biitenda byabu mwa kulonda ne anyi kwidikija, ne bilema bidbu mwa kwepela mu nsombelu wa pa bantu.
Nyama itu misangu mivula iteediibwa idi ya bungi ne katuyi mwa kubala yonsu kumana, netuteelakau bileejilu bikesa bya idi ilonda eyi :
- Ngye, ebalabala, ntambwe, ngyefu, mbo, ngolo ...
Nyama eyi idi myena dikima, bukola ne ngiikadilu wa cishiki udi bitenda bya Basonga ne bwa kulonda, kwidikija mu nsombelu wabi wa pa bantu.
- Kantole, kabundji, katenende ...
Nyama eyi idi ne budimu, butalama bwa cishiki budi bitenda bya Basonga ne bwa kwidikija ne biikadilu byayi bitenda bya Basonga bidi ne bwa kubilonda mu nsombelu wayi wa pa bantu.
- Mpengye, kimbidjinyinci, lufwamino, mbashi, mukengye, ngulungu ...
Nyama eyi Basonga badi beela menji se idi ne bukooya, ngiikadilu ne biikadilu bibi bidi bitenda byabu kabiyi mwa kulonda mu nsombelu wabi pa bantu.
NKOMENU
Nnyewu twatu cibungubungu cya dilonga dyetu divwa ne kiipacila kaa kusungila bumpyanyi bwa bankambwa beetu, kutancisha ne kuleeja kudi bamanyi ne bandongesha-myakulu baa bukwa-bisamba bya buloba bujima se mwakulu wa ciluba udi pawu bu myakulu mikwabu minene ya matunga a Mputu, a Amerika ne a Azi ne bukokeshi ne bwakanyina bwa kumwangalaja ne kutancisha bukwa-mamanya mashindama a bantu.
Dilonga edi divwa dyenjiibwa pa nginyikilu ne kiipacila kaa meena a nyama ku Basonga. Kadi bangabanga ne twetu kooya ngomba ku dilonga edi, bidi bimpe tuvulwija bitudi benza ne bamba mu bitupa binena byadi.
Pakumuusha mbangilu wa dilonga dyetu uvwa mwikala ne bitupa bikesa ebi bibidi : ntwadijilu ne ngiikadilu wa cisamba cya Basonga pamwa ne ntwadilu wa cyena-bwalu, dilonga dyetu divwa dikosolola mu bitupa binene bisatu.
Mu citupa cya kumpala tuvwa baakula ne bambamu mêyi makesa ne bavulwija bidi bitangila mmanyinu wa mwakulu wa cisonga bumudi : mfonoloji ne mufoloji.
Mu citupa ciibidi tuvwa bakwatamu mudimu wa nsuulakajilu mfoolojinakana ne wa ngumvwulu wa meena a nyama. Kiipacila kaa nsuulakajilu ewu kavwa kupatula ne kuleeja mifwema ne ngumvwilu idi yenza bobumwa bwa diina ne diina dyonsu dya nyama. Nsuulakajili ewu watufikishi kudimona ne kudishindika se, Ku Basonga, nyama mmiinyika meena bilondeshela mibidi yayi, myaba udiyi isomba, ngiikadilu, biibilu, ndiilu ne mfwanyikijilu wa ndiilu, ndidilu wayi.
Kadi nsuulakajilu ewu kavwa mupeepela bwa meena onsu a nyama nansha. Pakumona se ngumvwilu wa meena a nyama makwabu a bungi kavwa umanyibwa anyi ujandudiibwa, tuvwa tufila amu mubidi, ngiikadilu anyi biibidilu bya nyama mwena diina adi bwa kumusungulula ne mikwabu.
Mu citupa ciisatu cya dilonga dyetu tuvwa baleeja buneema bwa nyama ne meena ayi ku Basonga. Bileejilu bikesa bya meena bivwabu batupesha bivwa bitufikisha kudimona, kudyamba ne kudishindika se bukwa-nyama mbidiibwa, bivwalu bya bantu bya mafuku onsu ne mu bibilu bya myanda ya kaabukulu ne kabidi se bukwa-nyama ebu budi ne buneema mu bubanji, mu ngondapilu ya bantu, mu nkoleshelu ya baana ba bitenda ne mu ngenzelu ya bimwa bintu bya mpaci ku Basonga. Tuvwa bamona kabidi se meena a nyama Basonga mbainyika misulu, misoku yabu ne adi kabidi iitabiibwa kudi bantu mu lungenyi lwa kuleeja bukenji, bukola anyi budyambi bwabu ne adi miikala pashiisha bivulukilu bya amwa maalu a kale a mu nsombelu ya bantu Ku Basonga.
Katwena mwa kwamba se tudi benza ne bamba byonsu pa manyinu ewu wa mêna a nyama ku Basonga. Lungenyi lwetu luvwa lwa kudisanga ne aba bonsu badi balonga ne benza makebulula pa malonga a mushindu bwewu ne kuleeja bilondeshela bundongesha-myakulu bwetu se kapeeja katudi naaku kumpala kwa myakulu ya Afriika mufiika kadi ka cyanana. Pa bwalu ebu twafidi cileejilu cya mwakulu wetu wa ciluba ne twamonu se bu myakulu mikwabu yonsu idibu bapeepeja kudi beena-leelu, mwakulu ewu udi pawu mwakanyina bwa kumwangalaja bukwa-mamanya mashindama ne onsu makwabu a nshidimukilu wa bwena-leelu.
Dijinga dyetu ndya kumona malonga a mushindu bu ewu avulangana mu bikondu bilwalwa kumpala ne kwenza kabidi mwetu monsu bwa se myakulu yetu, idi miikala bumpyanyi butushilabu kudi bankambwa beetu kayijiminyi ne kayifu. Pa bwalu ebu, dijinga dyetu didi dya se twetu bandongesha-myakulu ba Afrika mufiika twikala bantu baleela, bafuki ba ngenyi ne batungunuji baa manyinu ya myakulu yetu ne balwidi baa bumpyanyi bwa bankambwa beetu.
|
|
